Nie tylko papier

Historia Legionów Polskich nigdy nie leżała w centrum mojego zainteresowania, a już na pewno nie była przedmiotem szczególnego kolekcjonowania fotografii. Czasem trafią się poszczególne sztuki, najczęściej są to fotografie z atelier, na których dosyć wyraźnie widać umundurowanie. Czasem po prostu fotografia ma to 'coś’. Ostatnio jestem zmuszony przyswoić sobie historię kilku pułków legionowych bardziej niż dotychczas, ze względu na opracowywanie dziejów jednego z żołnierzy. W taki oto sposób trafiłem na ofertę prezentowanych poniżej fotografii, a właściwie negatywów.

Negatywy są dosyć ciekawym tematem aczkolwiek trudnym w kolekcjonowaniu. Trudność polega nie na ich braku, choć nie można powiedzieć aby na rynku kolekcjonerskim była częsta okazja do ich nabycia, co na ich przechowywaniu. Owszem, zdarzają się negatywy na błonach, natomiast lwia ich część to negatywy szklane, a te uszkodzić nie jest trudno. W tym przypadku negatywy, 16 sztuk, udało się nabyć wraz z pudełkiem oraz ochronnymi papierkami. Fotografie są wykonane przez jedną osobę i dokumentują okres przełomu 1915 oraz 1916 roku. Na fotografiach uchwyceni są żołnierze I baonu 2 Pułku Piechoty Legionów. Autorem fotografii (po za jedną, ale o tym dalej) jest doktor Stanisław Gądek pełniący w pułku rolę lekarza I baonu. Fotografie przedstawiają scenki z życia okopowego legionistów. Zostały wykonane w dwóch lokalizacjach, pod Rarańczą oraz pod Kostiuchnówką. Do większości fotografii zamieszczony jest opis znajdujący się na kopertkach negatywów, opisy zamieszczam pod fotografiami.

W celu przedstawienia postaci autora fotografii, jak i osób wymienionych w opisach posłużę się biogramami opracowanymi i zamieszczonymi na stronie zolnierze-niepodleglosci.pl

Gądek Stanisław

ur. 31 X 1888 w Krakowie, s. Jana i Marii z Nowickich. Doktor medycyny.

Ukończył Gimnazjum św. Jacka w Krakowie, maturę złożył 7 VI 1907. Od roku akademickiego 1907/1908 studiował na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagiellońskiego. Doktor wszech nauk lekarskich z 2 VI 1914. Jako student był zaangażowany w prace TG „Sokół”, należał do grupy lekarzy i studentów organizujących przeszkolenie medyczne w TG. 25 I 1911 Senat Uniwersytetu Jagiellońskiego udzielił mu nagany za udział w tzw. Zimmermaniadzie. W LP od IX 1914. Przydzielony jako lekarz do I baonu 2. pp, 11 X 1914 mianowany ppor. lek. 9 VIII 1915 rozkazem Komendy LP nr 145 awansowany na por. lek., 1 XI 1916 na kpt. lek. Za służbę w LP odznaczony 10 XII 1916 Złotym austr. Wojskowym Krzyżem Zasługi 3. kl. z Dekoracją Wojenną (rozkaz Komendy LP nr 255) i austr. Krzyżem Srebrnym 2. kl. z Dekoracją Wojenną. Wiosną 1917 odkomenderowany do obozu wyszkolenia w Ostrowi Mazowieckiej. Podczas służby w LP był zaangażowany w tworzenie dokumentacji fotograficznej. Po kryzysie przysięgowym (VII 1917) był oficerem łącznikowym w obozach internowania w Szczypiornie i Łomży. W Polskiej Sile Zbrojnej przydzielony do Obozu Ćwiczebnego w Dęblinie, gdzie uczestniczył w rozbrajaniu Niemców. Od XI 1918 w WP, służył m.in. w Departamencie Zdrowia MSWojsk., następnie w I BP i 4. pp Leg. W wojnie z bolszewikami uczestniczył na stanowisku szefa sanitarnego 1. DP Leg. Mjr rez. lek. ze starszeństwem z 1 VI 1919. Wykazany w stopniu mjr. w Spisie oficerów służących czynnie w dniu 1 VI 1921. Był wówczas przydzielony do KZS Nr 5. W 1921 przeszedł do rezerwy. W 1925 należał do założycieli Polskiego Towarzystwa Radiologicznego, był także członkiem Rady Polskiego Komitetu Zwalczania Raka. W 1938 przeniesiony do pospolitego ruszenia. W Kampanii Wrześniowej 1939 dołączył do walczących, po wkroczeniu Sowietów na terytorium RP dostał się do sowieckiej niewoli. Osadzony w obozie w Kozielsku, zmarł tam 29 X 1939. Odznaczony m.in. VM 5. kl., KN.

Stefanowski Antoni

ur. 22 X 1885 w m. Niesin pow. Lepel gub. witebska, s. Adama, ziemianina, i Stefanii z d. Stabrowska, przyn. Warszawa. Lekarz medycyny.

Ukończył Szkołę Realną w Warszawie, po czym studiował medycynę na uniwersytetach w Zurychu, Jenie i Heidelbergu. W tym ostatnim uniwersytecie uzyskał dyplom wszechnauk lekarskich. Ponadto przez 2 lata studiował filozofię na uniwersytecie w Lipsku.W okresie od IX 1907 do IX 1908 odbył obowiązkową służbę wojskową w charakterze jednorocznego ochotnika w rosyjskim pułku lejbgwardii w Warszawie. Z dniem 5 XI 1908 mianowany chor. rez. piech.Po wybuchu wojny jako poddany rosyjski został internowany w Wiedniu, następnie w Kalstein z.d. i Weidhofen. Zwolniony, we IX 1914 wstąpił do LP. Początkowo był lekarzem komp. wiedeńskiej. Mianowany 11 X 1914 ppor. lek. i lekarzem III baonu 2 pp LP, po czym przeniesiony do szpitala polowego przy Komendzie LP. 13 XI 1914 awansował na por. lek., 21 III 1915 mianowany kpt.lek. IX rangi (rozkaz Komendy LP nr 109 z 21 III 1915). Nastepnie został naczelnym lekarzem 2 pp II Brygady. W VI 1915 otrzymał odznakę honorową Czerwonego Krzyża 2. kl. z dekoracją wojenną (rozkaz nr 130). W okresie I – III 1917 był lekarzem garnizonu w Zambrowie, a następnie pomocnikiem szefa sanitarnego Komendy LP. Po odmowie rzysięgi, zwolniony na podstawie Rozkazu Oficerskiego Dowództwa LP nr 144 z 16 VII 1917 z LP bez prawa noszenia munduru. Podjął wówczas pracę zawodową jako lekarz w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie oraz jako asystent katedry histologii na Uniwersytecie Warszawskim. 1 I 1919 został młodszym ordynatorem Szpitala Ujazdowskiego w Warszawie. Mianowany 5 III tego roku mjr. lek., tego też dnia został odkomenderowany przez Departament Sanitarny MSWojsk. do Armii Polskiej gen. J. Hallera we Francji. 25 III 1919 objął stanowisko lekarza dywizyjnego 2. DP tej Armii (późniejszej 11.DP). 22 V tego roku awansował do stopnia ppłk. lek. Po powrocie Armii Polskiej do kraju uczestniczył w walkach z Ukraińcami i bolszewikami. W okresie od 8 VII do 30 IX 1920 przebywał jako chory w Szpitalu Ujazdowskim. Od 1 X 1920 do 27 VII 1921 był zastępcą komendanta (w okresie XI 1920 – III 1921 w zastępstwie komendant) Szpitala Ujazdowskiego. 27 VII 1921 przeniesiono go do rezerwy. Zweryfikowany jako płk rez. lek. ze starszeństwem z 1 VI 1919, został asystentem w klinice chorób wewnętrznych w szpitalu Św. Ducha, zaś od 1 V 1936 w szpitalu św. Łazarza. Przed 12 V 1935 należał do grupy lekarzy leczących Piłsudskiego tuż przed jego zgonem. Około 1936 objął stanowisko ordynatora chorób wewnętrznych szpitala Dzieciątka Jezus w Warszawie. Był autorem wielu prac naukowych, członkiem komisji „Legiony Polskie” w Komisji Krzyża i Medalu Niepodległości. Od 1922 był członkiem Zarządu Głównego ZLP. W okresie od 10 XII 1922 do 5 VIII 1923 stał na jego czele. W 1937 został zastępcą komendanta Koła 2 pp LP. W 1939 zmobilizowany do WP, do 7 IX służył w szpitalu Centrum Wyszkolenia Sanitarnego. Ewakuowany na wschód, po 17 IX 1939 dostał się do niewoli sowieckiej. Osadzony w obozie w Kozielsku. Wywieziony z obozu na podstawie listy wywozowej nr 015/2 i zamordowany w lesie katyńskim, prawdopodobnie 9 IV 1940. W 1943 jego zwłoki zostały zidentyfikowane (nr 0492), po czym pochowane w zbiorowej mogile ofiar egzekucji. Żonaty od 1 XI 1918 z Marią H. Ciąglińską, mieli córki Halinę (1 XI 1919 – 25 IX 1939), studentkę medycyny, poległą w bombardowaniu Szpitala Dzieciątka Jezus, Ewę (8 II 1923 – 22 VIII 1944), sanitariuszkę AK, poległą w Powstaniu Warszawskim, i Zofię (ur. 9 III 1926), zamężną Treugutt, prof. PAN. Odznaczony VM 5 kl., KN, OOP 4 kl., KW i Złotym KZ. Pośmiertnie awansowany do stopnia gen. bryg. Jego nazwisko widnieje na tablicy pamiątkowej w Katedrze Polowej WP w Warszawie. Opublikował: Kobieta-żołnierz w II żelaznej brygadzie Legionów, „Polska Zbrojna” 1933, nr 51.

Januszajtis Marian Józef, ps. „Żegota”

ur. 3 II 1889 w m. Mirów (ob. część Częstochowy), s. Konstantego, nauczyciela, i Marii z d. Staszewska, w. rzymskokatolickie.

Uczestniczył w strajku szkolnym w Częstochowie (1905), od 1909 należał do Polskiego Związku Wojskowego we Lwowie, od wiosny 1910 do tajnej Armii Polskiej, gdzie pełnił obowiązki członka Komendy Naczelnej i d-cy I Okręgu. Był także założycielem III PDS w Dublanach, gdzie studiował na Akademii Rolniczej. Na I międzyzaborowym kursie instruktorskim PDS we Lwowie (1912) pełnił zadania instruktora. 15 X 1912 został Komendantem Naczelnym PDS i pozostawał nim do wybuchu wojny. 31 VII 1914 podporządkował PDS J. Piłsudskiemu. Po wybuchu wojny został d-cą Etapu w Pieskowej Skale na Kielecczyźnie i d-cą I baonu. Odkomenderowany do kadr 2. pp LP, objął w nim dowództwo I baonu. 1 X 1914 wyruszył na front karpacki. Bardzo szybko awansował, 29 IX 1914 mianowany kpt. piech, 13 XI 1914 mjr., 14 III 1915 ppłk. 25 IX 1915 został płk. piech. Podczas walk na Wołyniu 20 VI 1916 ranny pod Gruziatynem i od 24 VI leczył się w Szpitalu Fortecznym nr 8 w Krakowie. Po przyjęciu przez NKA dymisji Piłsudskiego 25 IX 1916 został wyznaczony d-cą I Brygady. Po przekazaniu LP pod dowództwo gen. H. von Besselera, został szefem sztabu LP. Był także wicedyrektorem Komisji Wojskowej TRS, potem Rady Regencyjnej. W WP od XI 1918, dowodził Okręgiem Generalnym w Białymstoku. Był jednym z przywódców zamachu stanu z 4/5 I 1919, po którym 1 III 1919 przeniesiony został do rezerwy. Reaktywowany, dowodził od 12 III 1920 12. DP, odnosząc podczas Wyprawy Kijowskiej ranę. Po wojnie dowodził przez pewien czas DOK X w Przemyślu. Z dniem 15 VIII 1924 gen. dyw. Przeniesiony w 1924 do rezerwy, sprawował do IX 1926 funkcję wojewody nowogródzkiego. W Kampanii Wrześniowej 1939 walczył w obronie Lwowa. Po 22 IX 1939 przeszedł do konspiracji. Aresztowany 27 X 1939 we Lwowie, został przewieziony do Moskwy. 16 VIII 1941 został zwolniony i wyjechał do Londynu. Nie otrzymał adekwatnego do stopnia i doświadczenia przydziału. Po wojnie uczestniczył w życiu politycznym, m.in. jako członek Rady Narodowej (1949–1953). Zmarł w Turnbridge 24 III 1973 i tam pochowany. Od XI 1981 spoczywa na cmentarzu w Zakopanem. Żonaty od 3 I 1916 z Zofią z d. Dąbrowską. Odznaczony VM 5. kl., KN, OOP 3. kl., KW 4x.

Niestety nie jestem w pełni przekonany co do poprawności odczytanego przeze mnie nazwiska. Nie udało mi się odszukać żadnych informacji o takim oficerze legionowym. Może w przyszłości uda się coś ustalić, wtedy na pewno zamieszczę tutaj odpowiednie informacje.

Całość zbioru negatywów dopełnia fotografia nie będąca autorstwa dr. Gądka. W jaki sposób się w tym zbiorze znalazła tego nie wiem. Nie wiem też czy jest to oryginalny negatyw – pierwszy, na którym uwieczniono scenę. Może być tak, iż jest to kopia negatywu wykonana w okresie. Może być też tak, iż doktor znał się z autorem i negatyw został mu pożyczony lub ofiarowany. Być może prawda jest jeszcze inna. Negatyw przedstawia szersze ujęcie dosyć znanego kadru z 'pocztówki cegiełki’ wydanej w 1915 roku nakładem Naczelnego Komitetu Narodowego na cele legionów. Seria I Rafajłowa. Negatyw niestety jest przełamany w pół i sklejony taśmą (białe boki na poniższej fotografii).